96 ปีชาตกาลรัชกาลที่ 9 ‘กลับสู่จุดเริ่มต้น’ ตามรอยที่นำไปสู่ Modern Monarchy ที่พระองค์ทรงวางไว้ตั้งแต่แรก

บทความโดย จิตรากร ตันโห
นิสิตปริญญาโท คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

A.J.P. Taylor นักประวัติศาสตร์ชาวอังกฤษได้เขียนบรรยายถึงประวัติศาสตร์ราชวงศ์ของออสเตรียเอาไว้ว่า “ในรัฐอื่น ๆ นั้น ราชวงศ์เป็นเพียงฉากประกอบของประวัติศาสตร์มวลชน แต่ในจักรวรรดิออสเตรียประชาชนแทรกอยู่ในประวัติศาสตร์แห่งราชวงศ์นี้… ไม่มีราชวงศ์ใดที่ดำรงอยู่ได้นานหรือสร้างฉากอันหยั่งรากในประวัติศาสตร์เหมือนราชวงศ์ฮับส์บวร์กในยุโรป และประวัติศาสตร์ยุโรปกลางก็หมุนเวียนอยู่รอบราชวงศ์นี้ มิใช่ราชวงศ์นี้หมุนรอบยุโรป” [1]

การกล่าวเช่นนี้ของ Taylor นับว่ามีนัยสำคัญมากทีเดียว เพราะไม่เพียงแต่ประวัติศาสตร์ของมวลชนและพระมหากษัตริย์จะเดินอย่างคู่ขนานกัน แต่ยังส่งผลอันยิ่งใหญ่แก่ยุโรปอีกด้วย ราชวงศ์ฮับส์บวร์กจากตั้งแต่ต้นที่ถูกประเมินว่า “กองทัพของราชวงศ์นี้มิได้น่าเกรงขามอะไรนัก การคลังก็โซเซ ประชากรก็ยังแตกเป็นหมู่เหล่า” แต่อย่างไรก็ตาม ราชวงศ์นี้กลับ “อยู่รอดยาวนานกว่าออตโตมัน เฟรเดอริคมหาราช และนโปเลียน” [2] การอยู่รอดของราชวงศ์ฮับส์บวร์กและความยิ่งใหญ่ของพวกเขาได้สร้างความฉงนและความสนใจจากทั้งนักรัฐศาสตร์และประวัติศาสตร์ทั่วโลกว่าทำได้อย่างไร แน่นอนว่าในท้ายที่สุดราชวงศ์นี้ก็ต้องสิ้นสุดลงไป แต่การสิ้นสุดลงไปนั้นไม่สำคัญเท่ากับว่าระหว่างทางได้ทิ้งบทเรียนและคุณค่าใดไว้ให้ชนรุ่นหลังได้ศึกษา และมีความหมายต่อสังคมอย่างไร

การมองย้อนกลับไปยังราชวงศ์ฮับส์บวร์กนั้นได้มอบข้อเปรียบเทียบบางอย่างข้ามฟากข้ามทวีปและข้ามเวลามาให้กับไทยเช่นเดียวกัน กล่าวคือหากเราแทนที่ราชวงศ์ฮับส์บวร์กด้วย “รัชกาลที่ 9” และแทนที่รัฐบุรุษทั้งหลายด้วยสถาบันพระมหากษัตริย์ในประเทศอื่น และด้วยรัฐอื่นเราก็น่าจะได้เห็นคำถามที่น่าสนใจไม่แพ้กัน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง “ในรัฐอื่น ๆ นั้น ราชวงศ์เป็นเพียงฉากประกอบของประวัติศาสตร์มวลชน แต่ในประเทศไทยประชาชนแทรกอยู่ในประวัติศาสตร์แห่งราชวงศ์นี้” และระยะเวลาการครองราชย์ของรัชกาลที่ 9 นั้นก็นานกว่า 70 ปี แล้วทั้งๆ ที่ในสภาวะของประเทศไทยที่พระองค์ขึ้นครองราชย์นั้นเพิ่งผ่านช่วงแห่งสงครามมาจน “กองทัพของไทยมิได้น่าเกรงขามอะไรนัก การคลังก็โซเซ ประชากรก็ยังแตกเป็นหมู่เหล่า”การอยู่รอดของพระองค์และการธำรงอยู่ของรัฐไทยโดยไม่แตกสลายจึงน่าจะสร้างคำถามที่น่าสนใจเช่นเดียวกัน และคงมิอาจลดทอนได้โดยง่ายแต่เพียงว่าเป็นเพราะมีมหาอำนาจช่วยเหลือถ่ายเดียว หรือการเป็นพันธมิตรระหว่างกลุ่มการเมืองใดกลุ่มเดียว การค้นหาคำตอบถึงตัวแบบและวิธีการของพระองค์จึงเป็นงานที่สำคัญยิ่งหากเราต้องการจะทราบอย่างถ่องแท้ถึงการก่อร่างใหม่ของสถาบันพระมหากษัตริย์ไทยในระบอบใหม่นี้

อย่างไรก็ดีการประมวลความรู้อย่างครบถ้วนตลอด 70 ปีแห่งการครองราชย์นั้นเป็นงานใหญ่และจะกินความยาวเกินกว่าบทความนี้ไปมากจนสามารถออกหนังสือเป็นเล่มๆ ได้ แต่สิ่งที่เราทำได้ในพื้นที่ที่จำกัดนี้คือการควานหาคำบอกใบ้บางอย่างที่รัชกาลที่ 9 ทรงทิ้งไว้ให้กับเราว่าสิ่งใดที่มีผลต่อความคิดและการกระทำของพระองค์ และเหตุใดพระองค์จึงเลือกที่จะทำหรือไม่ทำอย่างหนึ่ง จุดสิ้นสุดรัชกาลของพระองค์จึงเป็นเพียงจุดเริ่มต้นของการสร้างความรู้ของการเป็นพระมหากษัตริย์ในระบอบใหม่นี้เท่านั้น ดังนั้นแล้ว การสิ้นสุดลงไปนั้นไม่สำคัญเท่ากับว่าระหว่างทางได้ทิ้งบทเรียนและคุณค่าใดไว้ให้ชนรุ่นหลังได้ศึกษา และมีความหมายต่อสังคมอย่างไร ดังนั้นเราจึงต้องหันหลังกลับเพื่อมอบคำตอบทางการเมืองและประวัติศาสตร์บางอย่างให้กับทั้งปัจจุบันและอนาคต

ถึงเวลาของการกลับสู่จุดเริ่มต้น

รัชสมัยของพระองค์นั้นถูกประเมินด้วยสายตาอย่างมากมายหลากหลาย ทั้งผู้ที่มองว่าพระองค์นั้นทรงประเสริฐค่าอย่างสูงและประเทศไทยก็คงมิอาจรอดมาได้หากปราศจากพระองค์ อีกฝั่งหนึ่งหรือฝั่งวิพากษ์ก็มองว่าพระองค์กลับมิได้สูงส่งเช่นนั้น แต่กลับมีบทบาทขัดขวางการพัฒนาทางการเมืองของไทยบนเส้นทางประชาธิปไตยเสมอ และในบางครั้งการ “โหน” พระองค์ก็เกิดบ่อยครั้งจนนำไปสู่การทำร้ายกัน ฝั่งวิพากษ์จึงเรียกว่าการเล่าเรื่องรัชสมัยของพระองค์ของกลุ่มแรกนั้นเป็นแบบ “ราชาชาตินิยม” [3] ที่ให้พระองค์เป็นศูนย์กลางของทุกความเป็นไป

แต่อย่างไรก็ดี ข้าพเจ้าเห็นว่าทั้งสองสำนักนี้ต่างมีมุมมองที่จำกัดทั้งคู่ (แม้จะมีข้อเสนอและรายละเอียดบางประการที่เป็นประโยชน์ต่อการทำความเข้าใจรัชสมัยของพระองค์) กล่าวคือทั้งสองสำนักต่างก็มองข้ามความซับซ้อนของปฏิสัมพันธ์ของตัวแสดงในโลกแห่งความเป็นจริงไปมาก และหากไม่ยกบทบาทของพระองค์ให้สูงเด่นก็ต้องทำให้พระองค์อยู่ต่ำลงไป และการเขียนประวัติศาสตร์แบบ “ราชาชาตินิยม” นั้นก็ควรจะต้องมองไปยังสิ่งที่เกิดขึ้นจริงมาประกอบเพราะการเชิดชูใครด้วยการเขียนประวัติศาสตร์แต่เพียงถ่ายเดียวไม่มีพลังพอ หากตัวแสดงนั้นไม่สามารถ live up to expectation ของมวลชนได้ จึงถึงเวลาที่เราจะต้องไปให้ไกลกว่า “ราชาชาตินิยม” และ “ราชาชาตินิยมแบบหัวกลับ” ที่ให้คำตอบอะไรแก่รัชสมัยของพระองค์อย่างมิชัดเจนนัก

ทำอย่างไร?

การจะทำความเข้าใจรัชสมัยของพระองค์นั้นมิสามารถตัดขาดจากช่วงเวลาแห่งการเมืองก่อนหน้านั้นได้ เพราะการเมืองก่อนหน้าที่พระองค์จะเสด็จครองราชย์นั้นเต็มไปด้วยความผันผวน และทำให้สิ่งที่ไม่น่าจะเกิดขึ้นได้ได้ปรากฏขึ้น ตั้งแต่รัชกาลที่ 7 ทรงสละราชสมบัติมาจนถึงการสวรรคตของรัชกาลที่ 8 ที่ตอกย้ำพระองค์ว่าอันตรายนั้นก็พร้อมจะเข้าหาพระองค์ได้เช่นเดียวกัน แต่ในขณะที่ความผันผวนเกิดขึ้นมากมายนี้ สถาบันในระบอบใหม่กลับไม่สามารถฝังรากลึกได้อย่างมั่นคง แต่ในขณะเดียวกันสถาบันการเมืองในระบอบเก่าอย่างพระมหากษัตริย์ก็มิได้หายไป ความลักลั่นระหว่างสถาบันนี้จะเกิดคำถามแด่ผู้ที่จะมาเป็นพระมหากษัตริย์ (และผู้จะมาเป็นผู้นำทางการเมือง) ว่าจะเดินไปข้างหน้าร่วมกันอย่างไร คำตอบที่จะใช้แด่ความลักลั่นนี้สามารถมอบทั้งความเป็นไปได้ที่ทั้งสองสถาบันจะประสานงานร่วมกันได้ และสองสถาบันที่จะห่างออกจากกันไปเรื่อยๆ และสังคมจะต้องเลือกว่าจะให้สถาบันใดมั่นคงกว่าอีกสถาบันหนึ่ง

โจทย์ของรัชกาลที่ 9 นั้นเป็นสิ่งที่ท้าทายอย่างสูงว่าพระองค์จะต้องวางพระองค์อย่างไรในการเมืองสมัยใหม่นี้ การมีสิ่งนำทางความคิดจึงเป็นเรื่องจำเป็นไม่น้อยต่อการปฏิบัติหน้าที่ของพระองค์ในฐานะพระมหากษัตริย์ ทั้งนี้หากเรากลับไปพิจารณาช่วงของรัชกาลที่ 8 แล้วเราจะพบความเปลี่ยนแปลงบางอย่างขึ้น กล่าวคือในพระราชานุกิจตั้งแต่รัชกาลที่ 8 ที่เปลี่ยนไปจากเดิมทุกอย่าง เรื่องพระราชานุกิจนี้ต้นฉบับเดิมแสดงพระราชานุกิจของพระมหากษัตริย์สมัยรัตนโกสินทร์ตั้งแต่รัชกาลที่ 1 จนถึงรัชกาลที่ 5 เป็นพระนิพนธ์ของสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพซึ่งเป็นกิจวัตรและการทรงงานประจำวันตามตารางเวลาปกติของพระมหากษัตริย์[4] (ความจริงแล้วแต่ละรัชกาลก็แตกต่างจากรัชกาลก่อนด้วย การปรับตัวเกิดขึ้นตลอด) รวมไปถึงการอบรมจากสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีก็มีส่วนอยู่ไม่น้อยต่อการก่อรูปพระองค์ขึ้น

สิ่งที่สำคัญที่สุดที่รัชกาลที่ 8 ทรงถ่ายทอดให้แก่รัชกาลที่ 9 นั่นก็คือการเสด็จประพาสสำเพ็งและช่วยประสานคนไทยกับจีนเข้าไว้ด้วยกันสำเร็จ ตัวแบบการปฏิบัติการเป็นพระมหากษัตริย์ของรัชกาลที่ 9 จึงมีจุดนี้เป็นจุดที่สำคัญ แต่อาจจะเกิดคำถามขึ้นได้ว่าแล้วมีหลักฐานอะไรหรือที่ยืนยันได้ว่าการเสด็จสำเพ็งนี้สำคัญจริง?

หากเราลองมองไปยังพระอุโบสถพระพุทธรัตนสถาน พระบรมมหาราชวัง จะมีภาพเขียนจิตรกรรมซึ่งรัชกาลที่ 9 ทรงโปรดให้มีการบูรณปฏิสังขรณ์ทั้งการซ่อมภาพเก่าและเขียนภาพใหม่ขึ้นซึ่งมีการเล่าเรื่องพระราชพิธีและพระราชกรณียกิจสำคัญของราชวงศ์จักรีตั้งแต่รัชกาลที่ 4 เป็นต้นมาจนถึงรัชกาลของพระองค์ ภาพจิตรกรรมนี้จะมีอยู่ทั้งหมด 8 ช่อง ถ้าเราดูมาเรื่อยๆ เราจะพบกับช่องที่ 6 ซึ่งช่องนี้เป็นช่องที่แสดงภาพของรัชกาลที่ 8 เสด็จนิวัตพระนครโดยทรงทอดพระเนตรเห็นพระพุทธรัตนสถานนั้นถูกทิ้งร้างหลังถูกระเบิดลงเมื่อสงครามโลกครั้งที่ 2 และเริ่มการบูรณะ และตอนล่างของภาพนี้เองคือภาพที่ยุวกษัตริย์ทั้งสองพระองค์เสด็จสำเพ็งเยือนชุมชนชาวจีน [5]