เมื่อเรื่องนายกฯ พระราชทาน เป็นได้แค่คำหลอกลวง

“นายกฯ พระราชทาน” หรือ นายกฯ ที่มาจากการแต่งตั้งของพระมหากษัตริย์ เป็นรูปแบบการใช้พระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์ (Royal Prerogative) ในระบอบประชาธิปไตยที่สืบทอดมาจากประเพณีการปกครองดั้งเดิม

โดยในอดีต มักมีการระบุข้อความไว้ในรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว (หลังจากเกิดการปฏิวัติรัฐประหาร) ว่า “ในเมื่อไม่มีบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญนี้บังคับแก่กรณีใด ให้วินิจฉัยกรณีนั้นไปตามประเพณีการปกครองในระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข”

ข้อความข้างต้นถือเป็นการอุดช่องว่างทางกฎหมาย เนื่องจากธรรมชาติของรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราวมักมีเนื้อหาสั้นและไม่ละเอียด ข้อความดังกล่าวจึงเป็นการตีความภายหลังว่า การตั้งนายกรัฐมนตรีโดยพระมหากษัตริย์นั้นสามารถกระทำได้

หลายคนจึงเรียกขั้นตอนดังกล่าวอย่างไม่เป็นทางการว่า “นายกฯ พระราชทาน”

กระทั่งมีการประกาศใช้รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 มาตราจากที่เคยระบุไว้ในฉบับชั่วคราว ก็ได้มาปรากฏในรัฐธรรมนูญฉบับถาวรเป็นครั้งแรก ในมาตรา 7 ต่อมาจึงมีการเรียก  “นายกฯ พระราชทาน”  เสียใหม่ว่า “นายกมาตรา 7”

โดยฉบับปัจจุบัน รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2560 ได้ระบุไว้ในมาตรา 5

แต่ทั้งนี้มาตรา 5 พระมหากษัตริย์ทรงไม่สามารถใช้ในสถานการณ์ปกติได้ ต้องสงวนไว้ใช้ในสถานการณ์พิเศษเท่านั้น เช่น เกิดวิกฤตทางการเมืองอย่างรุนแรง กระทั่งไม่มีผู้ใดรับเป็นผู้สนองพระบรมราชโองการ หรือไม่มีตำแหน่งนายกรัฐมนตรีที่จะอำนวยการในการบริหารประเทศ ณ ขณะนั้น

วิกฤตการณ์เช่นนี้ การโปรดเกล้าตั้งนายกรัฐมนตรีเป็นสิ่งที่กระทำได้ เนื่องจากเป็นรูปแบบการใช้พระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์ (Royal Prerogative) ตามระบอบประชาธิปไตยที่สืบทอดมาจากประเพณีการปกครองในอดีต ซึ่งในกรณีนี้ประเทศอังกฤษก็รับรองมาจนถึงปัจจุบัน

ดังนั้น “นายกฯ คนนอก” กับ “นายกฯ พระราชทาน” จึงเป็นคนละเรื่องกัน ต่างมาตราและต่างสถานการณ์กันอีกด้วย

กล่าวคือ “นายกฯ คนนอก ตามมาตรา 272” สามารถใช้ได้ในสถานการณ์ที่ “รัฐสภา” อันเป็นองคาพยพที่สำคัญที่สุดในระบอบประชาธิปไตยยังสามารถทำงานต่อไปได้

แต่ “นายกฯ พระราชทาน ตามมาตรา 5” ถือว่าเป็น “ไพ่ใบสุดท้าย” ในการแก้ไขวิกฤตการณ์ทางการเมือง เนื่องจากองคาพยพที่สำคัญของประเทศ เช่น รัฐบาล และ รัฐสภา ไม่สามารถควบคุมสถานการณ์ทางการเมืองให้เป็นปกติได้อีกต่อไป

ซึ่งในกรณีของประเทศไทย ภายใต้บทบัญญัติรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 กระทั่งถึง พ.ศ. 2560  พระมหากษัตริย์ไทยทรงยังมิเคยมีพระราชโองการแต่งตั้ง “นายกฯ พระราชทาน” ตามบทบัญญัติดังกล่าวแม้แต่ครั้งเดียว

ยิ่งในสถานการณ์ปัจจุบัน ไม่ว่าไพ่จะออกหน้าไหน “นายกฯ พระราชทาน” ก็ไม่มีทางเป็นไปได้ เพราะรัฐสภายังมีเอกภาพ สามารถทำงานต่อไปได้ และปัญหาทางการเมืองย่อมต้องแก้ด้วยการเมือง พระมหากษัตริย์จะไม่ทรงลงมายุ่งเกี่ยวกับฝ่ายการเมืองแน่นอน

ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดเจนคือ กรณีวิกฤตการณ์การเมือง พ.ศ. 2548 ที่กลุ่มพันธมิตรประชาชนเพื่อประชาธิปไตย และฝ่ายค้านในเวลานั้นอย่างพรรคประชาธิปัตย์ พยายามเสนอขอ “นายกฯ พระราชทาน” แต่ในหลวงรัชกาลที่ 9 ไม่ทรงตอบรับ และทรงมีรับสั่งชัดเจนในวันที่ 25 เมษายน 2549 ว่าเป็นเรื่องไม่ถูกต้องและไม่เป็นไปตามระบอบประชาธิปไตย