กรมพระยาชัยนาทนเรนทร ผู้ถูกใส่ร้ายโดยนักวิชาการเลี้ยงแกะ แม้สิ้นพระชนม์ไปแล้ว

ในปี พ.ศ. 2481 สมัยรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม พระองค์ทรงถูกกล่าวหาว่ามีส่วนร่วมในเหตุการณ์กบฏพระยาทรงสุรเดช ซึ่งเจ้านายหลายพระองค์ถูกกล่าวหาว่าสมคบคิดกับฝ่ายกบฏ รวมถึงเสด็จในกรมฯ หรือพระองค์เจ้ารังสิตประยูรศักดิ์ กรมขุนชัยนาทนเรนทร

สมเด็จฯ กรมพระยาชัยนาท ทรงถูกจับที่ลำปางขณะประทับอยู่กับหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช ในข้อหาร่วมก่อการกบฏ ในการจับกุมครั้งนั้น คุณชายคึกฤทธิ์ได้บันทึกไว้ว่า

“ตั้งแต่เวลาที่นายตำรวจเข้าไปจับหรือเชิญเสด็จ ตลอดจนถึงเวลาที่เสด็จขึ้นรถด่วนไป ในห้องมีเจ้าพนักงานตำรวจยืนคุมหัวรถท้ายรถ เสด็จในกรม (กรมขุนชัยนาทนเรนทร) มิได้มีอาการผิดปรกติหรือสะทกสะท้านแม้แต่น้อย คำว่า “ขัตติยมานะ” นั้น ผู้เขียนเคยได้ยินคนพูดกันมาบ่อยครั้ง แต่ตีความหมายกันไปมากมาย แต่ผู้เขียนได้เห็น “ขัตติยมานะ” ของจริงก็ในครั้งนั้นครั้งเดียว”

พระองค์ทรงถูกนำไปคุมขังที่สถานีตำรวจพระราชวัง และส่งตัวไปยังเรือนจำคลองเปรม ต่อมาจึงย้ายพระองค์ไปจำคุกที่เรือนจำบางขวาง และทรงถูกถอดถอนพระอิสริยยศลงเป็น “นักโทษชายรังสิตประยูรศักดิ์ รังสิต ณ อยุธยา”

แม้ข้อเท็จจริงต่อมาจะปรากฏว่า พระองค์มิได้ทรงเกี่ยวข้องกับกิจการบ้านเมือง แต่ก็ไม่ทำให้ความระแวงแคลงใจของรัฐบาลหมดไป อันเนื่องมาจากการที่พระองค์ทรงเป็นที่เคารพรักของคนทั่วไปอย่างกว้างขวาง ทำให้รัฐบาลเกิดความระแวงไปว่าจะทรงเป็นอันตรายกับความมั่นคงของรัฐ

วิธีหนึ่งที่รัฐบาลสมัยนั้นใช้กำจัดผู้ที่คิดว่าจะเป็นอันตรายกับตนและพวกพ้อง คือการจับกุมคุมขังในข้อหากบฏล้มล้างรัฐบาล มีผู้คนจำนวนมากที่ถูกตั้งข้อหาดังกล่าว ซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นผู้ที่กว้างขวางและได้รับความเคารพนับถือจากผู้คนทั่วไป รวมถึงผู้ที่มีความรู้สูง หรือมีผลงานอันเป็นประโยชน์ต่อราชการและสังคม บุคคลเหล่านี้ต่างมีบารมี สามารถที่จะชักจูงหรือชักชวนผู้คนให้เห็นถึงความบกพร่องของรัฐบาลในแง่มุมต่าง ๆ ซึ่งสิ่งเหล่านี้จะนำไปสู่การต่อต้านหรือล้มล้างรัฐบาลในที่สุด

เหตุผลต่าง ๆ ดังกล่าวนี้ ทำให้กรมพระยาชัยนาทฯ ถูกตั้งข้อหาคิดกบฏล้มล้างรัฐบาล มีการตั้งศาลพิเศษขึ้นเพื่อตัดสินคดีกบฏโดยเฉพาะ ศาลนี้ไม่มีทนายคอยช่วยเหลือแก้ต่างให้ จำเลยทุกคนต้องดำเนินกระบวนการพิจารณาคดีด้วยตนเอง รวมทั้งการซักค้านพยานโจทก์ ซึ่งส่วนใหญ่เป็นพยานที่จำเลยไม่เคยเห็นและไม่เคยรู้จักมาก่อน อีกทั้งไม่เปิดโอกาสให้จำเลยได้พิสูจน์ความจริงใด ๆ ทั้งสิ้น แม้พยานโจทก์จะให้การเท็จอย่างไร หรือจำเลยพยายามจะพิสูจน์ความบริสุทธิ์ของตนเพียงใด ศาลพิเศษซึ่งตั้งขึ้นโดยรัฐบาลก็จะไม่ฟัง

และในที่สุด ศาลพิเศษได้ตัดสินประหารชีวิตกรมพระยาชัยนาทฯ แต่ลดให้ 1 ใน 3 คงให้จำคุกไว้ตลอดชีวิต และถูกถอดถอนจากฐานันดรลงมาเป็นนักโทษชายรังสิต โดยครั้งหนึ่งหม่อมราชวงศ์นิมิตรมงคล นวรัตน์ ได้บันทึกไว้ เมื่อคราวที่ท่านถูกคุมขังที่สถานีตำรวจพระราชวัง ความว่า…

“ห้องขังนั้นกว้างยาวเพียง 2 วา ที่มุมห้องมีถังอุจจาระซึ่งไม่ได้ทำความสะอาดมาหลายวันแล้ว ผนังห้องเต็มไปด้วยเสมหะและน้ำลาย ที่พื้นเต็มไปด้วยฝุ่นละออง และในซอกกระดานเต็มไปด้วยเรือด ห้องเล็กซึ่งอับอากาศร้อนอบอ้าวเหม็นสกปรกนี้แหละ จะต้องเป็นที่อยู่ที่กินและที่นอนของข้าพเจ้าต่อไปอีก 3 เดือน แต่ถ้ากรมขุนชัยนาทนเรนทรทรงอดทนสิ่งเหล่านี้ได้ คนอย่างเราก็ไม่ควรบ่นเลย ข้าพเจ้าคิด… นี่เมืองไทยมาถึงยุคทมิฬจริงแล้วหรือ”

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร ทรงถูกกลั่นแกล้งใส่ความด้วยข้อหาที่ร้ายแรง และต้องทรงรับโทษที่พระองค์ไม่ได้มีส่วนเกี่ยวข้องเลยแม้แต่น้อย จากผู้มีอำนาจในบ้านเมืองขณะนั้น ช่างเป็นเรื่องที่สุดแสนจะอัปยศอีกเรื่องหนึ่งในประวัติศาสตร์ชาติไทย พระองค์ทรงเคยปรารภไว้หลายครั้งเมื่อขณะถูกจองจำในเรือนจำบางขวาง ความว่า…

“ถ้าฉันเป็นคนเหิมเห่อ ต้องการอำนาจ ธุระอะไรเล่าฉันจะไปเชิญพระปกเกล้าฯ มาเป็นกษัตริย์อีก คิดกบฏต่อหลานของฉัน ซึ่งฉันได้เลี้ยงดูมา เพื่อเอาไปคืนพระปกเกล้าฯ ซึ่งทรงเบื่อหน่ายเพราะรักษาไม่ได้จนต้องสละ เช่นนี้น่ะเห็นเหมาะงามได้อย่างไร…ทำไมหนอรัฐบาลหลายรัฐบาลมาแล้วจึงไม่ยอมที่จะเข้าใจว่า ฉันไม่มีความทะเยอทะยานในเรื่องอำนาจวาสนา…ฉันต้องการอยู่ลำพังอย่างคนสามัญทั้งหลาย”

ต่อมาในปี พ.ศ. 2487 ตรงกับสมัยรัฐบาลนายควง อภัยวงศ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร จึงทรงได้รับการคืนพระอิสริยยศและทรงพ้นจากข้อกล่าวหาทั้งปวง