รัชกาลที่ 5 ปฏิรูปแผ่นดินเพื่อประชาชน มิใช่เพื่อการเอาตัวรอดของสถาบันพระมหากษัตริย์ จากภัยคุกคามของชาติตะวันตก

ในรัชสมัยของในหลวงรัชกาลที่ 5 นั้น มีปัจจัยหลายประการที่นำไปสู่การปฏิรูปประเทศ ไม่ว่าจะเป็นปัจจัยภายในหรือปัจจัยภายนอก โดยปัจจัยภายใน คือ ตัวผู้นำและสภาพสังคมของประเทศ ส่วนปัจจัยนอกที่ส่งผลต่อการปฏิรูปสยามเป็นอย่างมากคือ อิทธิพลของชาติตะวันตก ซึ่งถือได้ว่ามีความเจริญก้าวหน้าและทันสมัยกว่าประเทศสยามเป็นอย่างมาก

นับตั้งแต่เกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ในยุโรปช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 14 – 17 ซึ่งถือเป็นยุคของการฟื้นฟูศิลปวิทยา จนนำมาสู่การปฏิวัติทางวิทยาศาสตร์ และส่งผลมาถึงการปฏิวัติอุตสาหกรรมในยุโรป การปฏิวัติใหญ่ทั้ง 3 ครั้งดังกล่าว ทำให้หลายประเทศในยุโรปมีความเจริญก้าวหน้าอย่างรวดเร็ว เกิดการคิดค้นประดิษฐ์สิ่งใหม่ ๆ รวมไปถึงการประดิษฐ์เรือและอุปกรณ์การเดินเรือ เช่น เข็มทิศ แผนที่ กล้องส่องทางไกล จนนำไปสู่การเดินทางและค้นพบดินแดนใหม่ เกิดการแพร่ขยายวัฒนธรรมตะวันตกเข้าไปยังประเทศต่าง ๆ รวมถึงการเข้ามาในสยามของชาวตะวันตก ในยุคของในหลวงรัชกาลที่ 5 ซึ่งเป็นปัจจัยที่นำไปสู่การปฏิรูปประเทศครั้งใหญ่ในเวลาต่อมา

ทั้งนี้ สภาพสังคมก่อนการปฏิรูป สยามมีระบอบการปกครองแบบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ โดยพระมหากษัตริย์มีอำนาจสูงสุดในการปกครอง ดังนั้นการดำเนินนโยบายเพื่อการปฏิรูปประเทศจึงเป็นไปได้อย่างรวดเร็ว

เมื่อสยามต้องเผชิญกับการล่าอาณานิคมของชาติตะวันตก ซึ่งถือเป็นปัจจัยภายนอกที่สำคัญที่สุดต่อการปฏิรูปของสยาม ทำให้ในหลวงรัชกาลที่ 5 ทรงริเริ่มนำความคิดแบบตะวันตก เข้ามาปรับใช้ในสังคมสยามมากขึ้น เนื่องจากนานาประเทศในขณะนั้น ต่างมองว่าสยามยังคงมีประเพณีที่ล้าสมัย เช่น ระบบไพร่ ระบบทาส ทำให้ประชาชนขาดอิสรภาพและสิทธิเสรีภาพในการดำรงชีวิต มีศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ไม่เท่าเทียมกัน ส่งผลให้ในหลวงรัชกาลที่ 5 ดำเนินการปฏิรูปสังคม ด้วยการยกเลิกระบบไพร่และทาส เพื่อยกฐานะของชาวสยามให้เท่าเทียมกัน

รวมไปถึงการเปลี่ยนเครื่องแบบการแต่งกาย ให้มีความเป็นตะวันตกมากขึ้น มีการยกเลิกขนบธรรมเนียมการหมอบคลาน โดยเริ่มจากการเปลี่ยนแปลงของชนชั้นขุนนางในพระราชวังก่อน เนื่องจากมีความใกล้ชิดกับพระมหากษัตริย์ และเพื่อให้บุคคลเหล่านี้เป็นแบบอย่างแก่ประชาชน

นอกจากนี้ ในหลวงรัชกาลที่ 5 ยังได้วางรากฐานทางด้านการศึกษาให้แก่ประชาชนชาวสยามทุกชนชั้นอีกด้วย มีการจัดตั้งโรงเรียนขึ้นมากมาย เช่น โรงเรียนนายร้อย โรงเรียนนายสิบ โรงเรียนสวนกุหลาบ โรงเรียนสตรี รวมถึงริเริ่มก่อตั้งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ขึ้นเป็นสถาบันอุดมศึกษาแห่งแรก เพื่อสร้างบุคลากรที่มีคุณภาพให้กับประเทศ

และพระองค์ได้ทรงนำเอาแนวทางการศึกษาแบบตะวันตก เข้ามาปรับใช้ในสยาม มีการสนับสนุนให้นักศึกษา บุคลากรภายในประเทศ เดินทางไปศึกษายังประเทศตะวันตกมากขึ้น อีกทั้งได้มีการส่งพระราชโอรสของพระองค์ไปศึกษาวิชาการทหารในยุโรป โดยมีจุดประสงค์เพื่อนำความรู้กลับมาพัฒนาระบบการทหารที่ล้าหลัง ให้มีความเป็นสากลมากขึ้น มิใช่เพื่อเป็นการขยายอำนาจ หรือใช้รบเพื่อขยายอาณาเขต ดังที่หลายคนพยายามบิดเบือน

ในด้านการปรับปรุงการปกครองส่วนท้องถิ่นนั้น ในหลวงรัชกาลที่ 5 ทรงริเริ่มจัดการ “สุขภิบาล” ในเขตกรุงเทพฯ และตำบลท่าฉลอม จังหวัดสมุทรสาคร เพื่อทดลองให้ประชาชนรู้จักการปกครองตนเองในระดับท้องถิ่นอีกด้วย

นอกจากนี้ พระองค์ยังเห็นความสำคัญของระบบสภาที่ปรึกษา ซึ่งกำลังหมดบทบาทลงภายหลังจากที่เคยมีมาแล้ว ดังนั้นในปี พ.ศ. 2435 พระองค์จึงได้ทรงจัดตั้ง “องคมนตรีสภา” (Privy Council) ทำหน้าที่คล้าย ๆ สภาที่ปรึกษาส่วนพระองค์แต่เดิมอีกด้วย ครั้นต่อมาในปี พ.ศ. 2437 จึงโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งรัฐมนตรีสภา (Legislation council) โดยมีจุดมุ่งหมายให้ทำหน้าที่ตรากฎหมายโดยเฉพาะ

ในส่วนของการปฏิรูประบบยุติธรรมและการศาลนั้น ในปี พ.ศ. 2417 ได้มีการจัดตั้งศาลรับสั่ง ซึ่งขึ้นตรงต่อพระองค์ เพื่อพิจารณาคดีความที่อยู่ในกรมพระนครบาล มหาดไทย กลาโหม และกรมท่า เมื่อในหลวงรัชกาลที่ 5 ทรงรวมอำนาจไปขึ้นส่วนกลาง ทำให้ค่าธรรมเนียมและรายได้ที่พวกขุนนางเคยได้จากศาลลดลง ปิดโอกาสการคอร์รัปชันในระบบยุติธรรม นอกจากนี้ยังโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้ง “กระทรวงยุติธรรม” ขึ้นใน พ.ศ. 2435 อีกด้วย

ต่อมาพระองค์ทรงโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้ง “ศาลยุติธรรม” สำหรับพิจารณาคดีอาญาและคดีแพ่งตามแบบใหม่ขึ้นในกรุงเทพฯ เมื่อปี พ.ศ. 2437 และในหัวเมืองเมื่อปี พ.ศ. 2439 – 2440 โดยมอบให้สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ซึ่งทรงสำเร็จวิชากฎหมายจากประเทศอังกฤษเป็นผู้ดำเนินการ ต่อมาในปี พ.ศ. 2440 กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ได้ทรงจัดตั้งโรงเรียนกฎหมายเนติบัณฑิตสภา และวางระเบียบการสอบไล่เนติบัณฑิตไทยให้เป็นระบบยิ่งขึ้น นอกจากนี้ยังได้ทรงปรับปรุงระบบกระทรวงยุติธรรม การศาล และการศึกษาวิชากฎหมายให้ทันสมัย ตามแบบตะวันตกสืบเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน

การปฏิรูปการเมืองการปกครองในรัชสมัยของรัชกาลที่ 5 ก่อให้เกิดความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันในราชอาณาจักร ทำให้ประเทศไทยกลายเป็นรัฐเดียว ซึ่งเป็นผลมาจากการปกครองส่วนภูมิภาคในรูปมณฑลเทศาภิบาล โดยมีศูนย์ราชการอยู่ที่กรุงเทพฯ ทำให้สามารถควบคุมพื้นที่ภายในพระราชอาณาจักรได้อย่างมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น ก่อให้เกิดความเป็นเอกภาพทางการเมือง ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญในการหยุดยั้งการถูกรุกรานดินแดน จากมหาอำนาจตะวันตกในขณะนั้น