‘สถาบันการเมือง’ ผังแม่บทที่ว่าด้วยการอยู่ร่วมกันได้ของมนุษย์

ในทุกสังคมบนโลกใบนี้นอกจากจะมีจำนวนคนมากมายแล้ว ยังมีปัจจัยหลายอย่างที่หมุนเวียนภายในสังคมภายใต้บริบทของการใช้ชีวิตร่วมกันตั้งแต่ปัจจัยในระดับบุคคลจนขึ้นไปถึงระดับใหญ่ เช่น ความเชื่อที่แตกต่างกัน ไปจนถึงการสังกัดเป็นองค์กรที่อยู่คนละฝ่าย ดังนั้นแล้วในสังคมหนึ่งจึงมีความซับซ้อนอย่างมาก และมีสิ่งที่ต้องให้บริหารจัดการอย่างสูง ความซับซ้อนนี้เองที่ทำให้บางครั้งเกิดการทะเลาะเบาะแว้ง หรือเกิดปัญหาอื่นๆ ซึ่งนี่เป็นปัญหาพื้นฐานที่นักคิดได้พยายามหาวิธีจัดการตั้งแต่สายปรัชญา Social Contract ถือกำเนิดขึ้น [1] เพื่อจัดการกับปัญหาพื้นฐานของการอยู่ร่วมกัน มนุษย์จึงได้ออกแบบ “สถาบันการเมือง” ขึ้นเพื่อแก้ปัญหาความร่วมมือให้มนุษย์สามารถดำรงอยู่ด้วยกันได้

เราลองจินตนาการว่า หากมีคนแปลกหน้าสิบคนที่ไม่รู้จักกันมาก่อนต้องประสบเคราะห์กรรมไปติดอยู่บนเกาะแห่งหนึ่งโดยไม่มีวี่แว่วว่าจะมีใครมาช่วยเหลือ แน่นอนว่าในสภาพเช่นนี้ทำให้พวกเขาต้องสร้างกฎเกณฎ์ในการอยู่ร่วมกันเพื่อให้ดำเนินไปอย่างราบรื่น เช่น อาจมีการแบ่งหน้าที่ความรับผิดชอบ มีการวางระบบสอดส่อง หรือถ้าหากมีปืนอยู่หนึ่งกระบอกและมีกระสุนอยู่สิบลูก ทั้งสิบคนนี้จะเก็บรักษาปืนไว้กับใคร หรือจะแบ่งกระสุนกันออกไปอย่างไรเพื่อไม่ให้เกิดการใช้มาบังคับขู่เข็ญกันแทนที่จะใช้เพื่อป้องกันตัว ตัวอย่างนี้เป็นตัวอย่างของสังคมเล็กๆ เพียงสิบคนเท่านั้น แต่เมื่อสังคมนั้นใหญ่ขึ้นและซับซ้อนขึ้นสถาบันการเมืองจึงมีหน้าที่ที่จะต้องจัดการมากขึ้นไปอีก [2]

สถาบันการเมืองนั้นไม่ใช่แค่เป็นเพียงโครงสร้างหรือองค์การต่างๆ ที่เราคุ้นเคย เช่น รัฐสภา พรรคการเมือง หรือกองทัพ แต่สถาบันการเมืองนั้นครอบคลุมทั้งสิ่งที่เป็นทางการ (เช่นตัวอย่างข้างต้น) และสิ่งที่ไม่เป็นทางการ เช่น ความเชื่อ ค่านิยม วัฒนธรรม สถาบันการเมืองจึงเป็นสิ่งที่ต้องมีเสถียรภาพมากพอที่คนในสังคมหนึ่งๆ จะใช้ยึดถือได้ สถาบันการเมืองจึงสามารถแบ่งออกเป็นสี่ประเภทด้วยกัน คือ สถาบันที่คอยออกกฎ สถาบันที่คอยนำกฎไปปฏิบัติ สถาบันที่คอยวินิจฉัยกฎ และสถาบันที่คอยบังคับใช้กฎ ดังนั้นสถาบันการเมืองจึงเป็นสิ่งที่วางโครงสร้างของต้นทุนที่จะติดตามมากับการกระทำต่างๆ ของตัวแสดงที่จะต้องทำตามที่สถาบันการเมืองกำหนดไว้เพื่อที่ตนจะได้ผลประโยชน์สูงสุดหรือเสียผลประโยชน์น้อยที่สุด

สถาบันการเมืองไม่ได้กระทำการอะไร แต่สถาบันการเมืองคือสิ่งที่กำหนดสภาพแวดล้อมหรือภูมิทัศน์ทางการเมืองที่ตัวแสดงมีปฏิสัมพันธ์กัน สถาบันการเมืองจึงเป็นสิ่งที่คอยกำกับชี้นำพฤติกรรมของตัวแสดงในระบบทำให้พฤติกรรมต่างๆ มีต้นทุนและผลประโยชน์ที่แตกต่างกันออกไป สถาบันการเมืองจึงต้องมีความต่อเนื่องเพื่อกำกับพฤติกรรมเหล่านี้เอาไว้ เพราะสถาบันการเมืองนั้นมีหน้าที่ในการแก้ปัญหาการกระทำรวมหมู่ (Collective action problem) คือในทางวิชาการถือกันว่ามนุษย์เป็นสัตว์เศรษฐกิจที่พยายามคิดคำนวณอย่างมีเหตุผลหรือการทำประโยชน์ให้แก่ตัวเองมากที่สุด แต่เมื่อเป็นเช่นนี้เวลากลุ่มของมนุษย์ทำอะไรขึ้นมา ก็จะมีมนุษย์ที่กินแรง แต่มนุษย์ที่กินแรงนี้ก็ยังได้ประโยชน์ เพราะผลประโยชน์ของกลุ่มมนุษย์ที่ทำร่วมกันนั้นเป็นสินค้าสาธารณะที่กีดกันใครออกไปไม่ได้ สถาบันการเมืองจึงมีความหมายตรงที่แก้ปัญหาในส่วนนี้ โดยให้เกิดการกินแรงกันน้อยที่สุด หรือทุกคนเสียหายน้อยที่สุด

ตัวอย่างหนึ่งก็คือเราทุกคนอยากมีตำรวจไว้ดูแลความสงบเรียบร้อย แต่ทุกคนจะต้องจ่ายภาษีมาเป็นค่าใช้จ่ายเกี่ยวกับการตำรวจ แต่เมื่อมีคนหนึ่งคิดว่าฉันไม่จ่ายคนเดียวไม่เป็นไรหรอก อย่างไรทุกคนก็จะต้องจ่ายเพื่อให้มีตำรวจ แต่เมื่อทุกคนคิดแบบนี้มากขึ้นเรื่อยๆ สุดท้ายก็จะไม่มีเงินไปจ่าย ทำให้ต้องมีการออกแบบสถาบันการเมืองเข้ามาบังคับการจ่ายภาษีเพื่อให้กิจการต่างๆ สามารถดำเนินต่อไปได้ แต่ที่กล่าวนี้เป็นบทบาทของสถาบันในเชิงบวกที่ทำให้ทุกคนร่วมมือกันได้ แต่ยังมีสถาบันบทบาทในเชิงลบที่เป็นการใช้สถาบันมาเพื่อคอยบีบบังคับผู้อื่นด้วย เช่น นักวิชาการมาร์กซิสต์ที่วิเคราะห์เรื่องการใช้กฎหมายหรือเรื่องกรรมสิทธิ์มากดขี่แรงงาน

สถาบันการเมืองนี้ยังสามารถนำมาสู่ผลลัพธ์ทางการเมืองที่แตกต่างกันได้อีกด้วย โดยสามารถเขียนโดยแบ่งกรณีได้ดังนี้

1. ตัวแสดง ก. + ตัวแสดง ข. + บริบท ค. + สถาบัน ง. = ผลลัพธ์ ฉ.
2. ตัวแสดง ก. + ตัวแสดง ข. + บริบท ค. + สถาบัน จ. = ผลลัพธ์ ช.

จากข้างต้นเราจะเห็นว่าแม้จะมีหลายปัจจัยเหมือนกัน แต่ถ้าสถาบันต่างไปผลลัพธ์ที่ได้ก็จะต่างกันออกไปด้วย ดังนั้นสถาบันการเมืองจึงมีความสัมพันธ์กับผลลัพธ์ทางการเมืองแบบสาเหตุ-ผลลัพธ์อยู่ด้วย สถาบันการเมืองจึงเป็นทั้งต้นตอและผลลัพธ์ทางการเมืองในขณะเดียวกัน ดังนั้นหากเกิดคำถามว่าจะออกแบบสถาบันการเมืองอย่างไรจึงเป็นคำถามที่กว้างขวางอย่างมาก กล่าวคือหากเราแม้จำกัดมิติการพิจารณาการเมืองให้เหลือเพียง 10 มิติ และแต่ละมิติมีเพียง 2 ทางเลือกดังตารางด้านล่างที่ยังปรากฏจริงอยู่ในโลกการเมืองนี้ เราจะสามารถออกแบบการสถาบันการเมืองได้ถึง 1,024 แบบ (2 กำลัง 10) จากเพียงตารางไม่กี่ช่องนี้