ข้าพเจ้ามีความปรารถนาว่า การสิ่งไรซึ่งเป็นการเจริญมีคุณแก่ราษฎร ควรจะเป็นไปให้ทีละเล็กทีละน้อยตามกาลตามเวลา…
“ข้าพเจ้ามีความปรารถนาว่า การสิ่งไรซึ่งเป็นการเจริญมีคุณแก่ราษฎร ควรจะเป็นไปให้ทีละเล็กทีละน้อยตามกาลตามเวลา การสิ่งไรซึ่งเป็นธรรมเนียมบ้านเมืองมาแต่โบราณ แต่ไม่สู้เป็นยุติธรรม ก็อยากจะเลิกถอนเสีย แต่จะจู่โจมโหมหักเอาทีเดียวนั้นไม่ได้ จะต้องค่อยตัดรอนไปได้ทีละเล็กละน้อยพอให้เบาบางเข้าทุกที เมื่อเป็นอยู่ดังนี้ กาลก็คงจะเป็นไปทีละน้อยๆ เรียบร้อยไปตามกาลเวลา”
พระราชปรารภของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ในที่ประชุม ‘ที่ปรึกษาราชการแผ่นดิน’ เมื่อวันที่ 12 กรกฎาคม 2417
ในหลวงรัชกาลที่ 5 มีพระราชประสงค์ที่จะ “เลิกทาส” มาตั้งแต่เสด็จเถลิงถวัลย์ราชสมบัติ แต่ด้วยทรงตระหนักว่าหากดำเนินการหักหาญเปลี่ยนแปลงในทันทีคงไม่เป็นผลดี เพราะระบบทาสนั้นเป็นธรรมเนียมปฏิบัติกันมาแต่โบราณ หากยกเลิกในทันทีนายเงินเจ้าของทาสก็อาจเดือดร้อน หรือแม้แต่ตัวของทาสก็อาจมีปัญหาในการทำมาหากินเลี้ยงชีพเอง อาจลำบากกว่าตอนเป็นทาสที่มีนายเงินเลี้ยงดูเสียอีก
พระองค์จึงทรงใช้วิธีการเลิกทาสแบบค่อยเป็นค่อยไป โดยไม่ให้คนเหล่านั้นรู้สึกเดือดร้อน ด้วยการประกาศใช้ “พระราชบัญญัติพิกัดกระเษียณอายุลูกทาสลูกไทย” พ.ศ. 2417 ให้บรรดาลูกทาสที่เกิดในรัชกาลของพระองค์ ตั้งแต่ปีมะโรง พ.ศ. 2411 พ้นจากการเป็นทาส และยังได้ทรงบริจาคพระราชทรัพย์ พระราชทานช่วยทาส รวมทั้งลูกหลานของทาสนั้น และได้พระราชทานไร่นาเครื่องใช้สอยต่างๆ สำหรับประกอบการทำมาหากินต่อไปด้วย
ต่อมาจึงโปรดเกล้าฯ ให้ตราพระราชบัญญัติเลิกทาสในมณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ มณฑลบูรพาและมณฑลไทรบุรี รวมทั้งเมืองกลันตันและเมืองตรังกานู โดยเริ่มประกาศใช้ในมณฑลตะวันตกเฉียงเหนือก่อน ในปี พ.ศ. 2440 ส่วนมณฑลบูรพาและมณฑลไทรบุรี ก็ได้ทรงออกประกาศเลิกทาสเมื่อ พ.ศ. 2447 และ พ.ศ. 2448 ตามลำดับ
และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตรา “พระราชบัญญัติทาสรัตนโกสินทร์ ศก ๑๒๔” ขึ้น เมื่อปี พ.ศ. 2448 ทำให้บรรดาลูกทาสทั้งหมดได้เป็นไท และระบบทาสได้หมดไปโดยสิ้นเชิง ในทุกภาคทุกมณฑลในรัชสมัยของรัชกาลที่ 6 เมื่อปี พ.ศ. 2454
การเลิกทาส จึงเป็นพระราชกรณียกิจที่สำคัญประการหนึ่งของในหลวงรัชกาลที่ 5 อันเป็นการเปลี่ยนแปลงครั้งยิ่งใหญ่ในประวัติศาสตร์ไทย และเป็นความสำเร็จครั้งสำคัญจากการที่ทรงดำเนินการเลิกทาสได้โดยเรียบร้อย ละมุนละม่อมไม่เสียเลือดเนื้อ ดังเช่นที่เกิดขึ้นในต่างประเทศ
