การริเริ่ม ‘ปลดล็อคท้องถิ่น’ ในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์ ที่หลายคนอาจยังไม่รู้

อย่างไรก็ดี กระทรวงมหาดไทยมีข้อเสนอว่า เรื่องนี้ควรทำโดยการตราเป็นพระราชบัญญัติขึ้น ดังนั้น จึงมีการเสนอร่างพระราชบัญญัติเข้าที่ประชุมเสนาบดีในเดือนมกราคม พ.ศ. 2473 นั่นคือ “ร่างพระราชบัญญัติเทศบาล พ.ศ. 247…” ซึ่งถือเป็นกฎหมายว่าด้วย “การปกครองท้องถิ่น” (Local Government) ที่แท้จริงฉบับแรกของสยาม

แต่ปรากฏว่า ร่างพระราชบัญญัติฉบับนี้ถูกคัดค้านโดยกระทรวงการต่างประเทศ โดยให้เหตุผลว่า ร่างพระราชบัญญัตินี้ยังไม่มีความรัดกุม เพราะมีการให้สิทธิทางการเมือง (political right) แก่ชาวต่างชาติเท่ากับคนสยาม กล่าวคือ ให้สิทธิแก่ทุกคนที่อยู่ในสยามไม่น้อยกว่า 15 ปี และเสียภาษีในอัตราหนึ่ง เป็นผู้ที่มีสิทธิทางการเมือง

การอนุญาตเช่นนี้เป็นอันตราย เพราะว่าในเมืองสยามเวลานั้นยังมีคนต่างด้าวที่สวามิภักดิ์ต่อประเทศอื่น อีกทั้งไม่ได้เป็นคนในบังคับของสยาม และมีการเคลื่อนไหวทางการเมืองในแบบกลุ่มหรือสมาคมอยู่มาก คนพวกนี้เป็นพวกที่มีอำนาจทางเศรษฐกิจ หากเสียภาษีมากก็ย่อมขึ้นมามีสิทธิ์ทางการเมืองได้ ซึ่งถือเป็นเรื่องไม่ถูกต้อง

ต่อมาได้มีการส่งเรื่องร่างพระราชบัญญัติเทศบาลนี้เข้าที่ประชุมกรรมการองคมนตรีสภาในอีกทางหนึ่ง เพื่อสอบถามความคิดเห็น แต่เนื่องจากการประชุมของกรรมการองคมนตรีสภาในขณะนั้นมีอยู่น้อยครั้งมาก คือแทบไม่มีการประชุมอยู่เลยก็ว่าได้ จึงมีพระราชกระแสให้ส่งร่างพระราชบัญญัติดังกล่าวไปให้กรมร่างกฎหมายพิจารณาเทียบเคียงกับหลักการของประเทศที่เป็นอิสระอย่างเช่น ฝรั่งเศส และญี่ปุ่นดูก่อน เพื่อนำมาปรับปรุงร่างพระราชบัญญัติให้มีความเหมาะสม แล้วให้กรมร่างกฎหมายทำความเห็นขึ้นทูลเกล้าฯ ถวาย

ในเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2474 กรมราชเลขาธิการได้ทำหนังสือสอบถามกรมร่างกฎหมายว่าได้พิจารณาเทียบเคียงกับหลักการกฎหมายของประเทศญี่ปุ่นและฝรั่งเศสแล้วเสร็จหรือยัง กรมร่างกฎหมายตอบกลับมาว่า มีปัญหาอยู่มากเกี่ยวกับการแปลกฎหมายญี่ปุ่น

และต่อมาในเดือนมีนาคม พ.ศ. 2475 กรมร่างกฎหมายได้ตอบชี้แจงว่ามีร่างพระร่างพระราชบัญญัติภาษีอากรอยู่หลายฉบับซึ่งต้องทำเป็นการด่วนก่อนเรื่องอื่น จึงขอผัดผ่อนเรื่องพระราชบัญญัติเทศบาลไปอีกระยะหนึ่ง จนกระทั่งเกิดการปฏิวัติเปลี่ยนแปลงการปกครองในวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475

ตราบจนถึงวาระสุดท้ายของระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ก็ยังคงไม่มีพระราชบัญญัติการประชาภิบาลประกาศใช้

จะเห็นได้ว่า พัฒนาการของแนวคิดการกระจายอำนาจในยุคสมบูรณาญาสิทธิราชย์นั้น มีการนำเอา “การปกครองท้องถิ่น” มาเป็นสถาบันการเมืองการปกครอง ที่ใช้ฝึกให้ประชาชนในระดับล่างได้เข้าใจและเรียนรู้วิธีการที่จะปกครองตนเอง

มีการนำแนวคิดเรื่องการกระจายอำนาจ (Decentralization) มาใช้เป็นรูปแบบในการจัดโครงสร้างการปกครองแบบเทศบาล (สภา-คณะเทศมนตรี) เพื่อให้มีความคล้ายคลึงกับการจัดโครงสร้างองค์กรทางการเมืองในระดับชาติ ซึ่งมีแผนการที่จะเปลี่ยนแปลงไปสู่ระบบรัฐสภา (Parliamentary System) เป็นลำดับต่อไป

ทว่าเป็นที่น่าเสียดาย ที่การปรับแก้ร่างพระราชบัญญัติเทศบาลซึ่งในหลวงรัชกาลที่ 7 ทรงดำริขึ้นนั้น กลับมิได้เป็นไปตามพระราชประสงค์ จนกระทั่งเกิดเหตุการณ์เปลี่ยนแปลงการปกครองขึ้นเสียก่อน

กระนั้นในเวลาต่อมา แนวพระราชดำริในเรื่อง “การประชาภิบาล” เพื่อพัฒนาการปกครองท้องถิ่นของพระองค์ กลับมีอิทธิพลต่อการบัญญัติหลักการกระจายอำนาจอย่างเป็นรูปธรรมในเวลาต่อมา ดังที่ปรากฏในรัฐธรรมนูญสมัยหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง

และเป็นที่น่าสังเกตว่า พระราชดำริของในหลวงรัชกาลที่ 7 นั้น มีความเป็นเสรีนิยมอย่างมาก แตกต่างไปจากบรรดาข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ที่ต่างมีแนวคิดอนุรักษ์นิยม ซึ่งเป็นสิ่งยืนยันได้อย่างดีว่า พระองค์ทรงมีพระราชประสงค์แน่วแน่ที่จะมอบอำนาจการปกครองแบบประชาธิปไตยให้แก่ประชาชน